Kayısının gözdesi, sofralık çeşitlerde Türkiye

Türkiye, kayısıda sofralık çeşitlerle lider

Kayısı (Prunus armeniaca L.) anavatanı Orta Asya, Batı Çin ve İran-Kafkasya olan, dünyada başta Akdeniz ülkeleri olmak üzere birçok ülkede ve özellikle ülkemizde ekonomik olarak yetiştiriciliği yapılan bir sert çekirdekli meyve türüdür.  Kayısının farklı iklim koşullarına adaptasyonu şeftaliye göre daha zayıftır. Ülkemiz, sofralık kayısı yetiştiriciliğinde de dünyada söz sahibi olup, kurutmalık kayısı yetiştiriciliğinde ilk sıradadır. 

Malatya, Elazığ, Sivas (Gürün) ve Kahramanmaraş (Elbistan) illerinde kurutmalık kayısı yetiştiriciliği, Mersin, Antalya ve Isparta illerinde ise sofralık kayısı yetiştiriciliği önem kazanmıştır. En yaygın kurutmalık çeşitler; Hacıhaliloğlu, Kabaaşı, Soğancı ve Çataloğlu’dur. Sofralık kayısılarda ise yerli ve yabancı kayısılar önem kazanmıştır. Bunlar; Şekerpare, Aprikoz, Tokaloğlu, İri Bitirgen, Alyanak, Sakıt grubu yerli ve Roxana, Precoce de Tyrinthe, Ninfa, Priana, Beliana, Feriana, Aurora, Mikado ve Magador gibi kayısılardır. Ülkemizde kayısı Doğu Anadolu’nun kışları şiddetli soğuk geçen yüksek yerleri ile Karadeniz bölgesinin çok nemli kısımları dışında her yerde yetişebilmektedir.

Kayısı, Çukurova Üniversitesi’nin 1987-1998 yılları arasında Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde yürüttüğü proje sonucunda GAP bölgesinde başarılı bir şekilde yetiştirilmiş ve bu bölgeye yeni bir meyve türü kazandırılmıştır. Ayrıca, Çukurova Üniversitesi’nin KKTC Tarım ve Doğal Kaynaklar Bakanlığı ile ortak yürüttüğü TAGEP projeleri kapsamında kayısı 2000 yılından itibaren Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde üretime girmiş ve başarılı sonuçlar alınmıştır.

Rosaceae (Gülgiller) familyasının Armeniaca cinsine ait olan kayısının anavatanı Çin ve Orta Asya olup, Büyük İskender’in Asya seferleri sırasında İran ve Kafkas’lar yolu ile Anadolu’ya gelmiştir. Anadolu, kayısının ikincil gen merkezi konumunda olup, dünyanın en önemli kuru ve sofralık kayısı üretim merkezlerinden biridir. Kuru ve sofralık kayısıda Malatya, erkenci kayısıda Mut/Mersin lider konumundadır. Son yıllarda, özellikle Mersin bölgesinde örtüaltı kayısı yetiştiriciliğinde artış olmuştur. Bu durum erkenciliğin çok daha öne alınmasına, kayısının iç ve dış pazarda önemli avantajlar yakalamasına olanak sağlamaktadır.

Türkiye kayısı üretim değeri bakımından dünya liderliğini uzun yıllardır korumaktadır (Çizelge 1). Türkiye dünya kuru kayısı yetiştiriciliğinde ilk sırada yer almakta ve dünya kuru kayısı ihtiyacının %70’den fazlasını karşılamaktadır. Ülkemizi, İran, Özbekistan, Cezayir, İtalya ve Pakistan gibi ülkeler izlemektedir. Dünya sofralık kayısı üretiminin yarıdan fazlası erkenci kayısılarla yapılmakta ve bu ticaretin çok büyük bir kısmı üretici Akdeniz ülkeleri ile ithalatçı Avrupa ülkeleri arasında gerçekleşmektedir. Türkiye, Avustralya ve İran dünya pazarlarına kuru kaysı; Güney Afrika, Yugoslavya, Çekoslovakya, Bulgaristan ve Romanya konserve kayısı; ABD ise hem kuru hem de konserve kayısı satan ülkelerdir. Sofralık kayısı dışsatımı yapan ülkeler ise; Fransa, Türkiye, İspanya, İtalya, Yunanistan, Kırgızistan ve Özbekistan gibi ülkelerdir. 

Çizelge. 1. Dünya kayısı üretim miktarları (ton) 

(FAO, 2017)

Ülkemizde kayısı yetiştiriciliği kurutmalık ve sofralık olmak üzere iki amaca göre yapılır. Bunlardan taze kayısı üretiminin yaklaşık %55’i ve kuru kayısı üretiminin ise %85’i Malatya ilinde yapılmaktadır. Üretilen kuru kayısının çok önemli bir bölümü ihraç edilmekte ve dünya kuru kayısı ticaretinin yaklaşık %70’i Malatya’dan sağlanmaktadır. Bunun haklı sonucu olarak Malatya ile kayısı iki özdeş kelime haline gelmiştir. Yetiştirilen kayısılar içerisinde çekirdeği tatlı olanların yanı sıra acı olanlar da vardır. Tohumdan yetiştirilen ve çekirdeği acı olan kayısılara zerdali veya Hüdai denmektedir.